Cataplana miała być pierwotnie naczyniem dla alchemicznej przemiany metali nieszlachetnych w złoto. Okazało się jednak, że o wiele lepiej funkcjonuje jako jeden z głównych symboli portugalskiej kuchni.
Zanim zagłębimy się w bogatą historię cataplany, która zabierze nas w świat ferii smaków, starożytnych cywilizacji i dawnych, arabskich uczonych, warto na ustalić pewne kwestie techniczne z nią związane. Czym jest cataplana? Po pierwsze: to dwie, charakterystyczne półwklęsłe patelnie, połączone zawiasem i dwoma bocznymi zamkami, umożliwiające hermetyczne gotowanie potraw. Przede wszystkim jednak jest naczyniem, wobec którego nie można przejść obojętnie. Budzi ciekawość, intryguje oraz przyciąga wzrok. To nie tylko atrakcja dla turystów spragnionych lokalnego kolorytu Portugalii, ale i kulinarny magnes na wszystkich smakoszy. Kulisty kształt, miedziana, ciepła, wibrująca barwa i pyszna zawartość słusznie uczyniły z cataplany powszechny obiekt pożądania.
Po drugie: cataplana oznacza (legendarne) danie wywodzące się z Algarve i nierozerwalnie z nim związane. Danie składa się ze skorupiaków, owoców morza, ryb, wieprzowiny gotowanych razem (lub osobno w różnych konfiguracjach) w hermetycznym zamknięciu. Rezultatem tego procesu jest ceniony, lekko słodkawy gulasz, serwowany jako przysmak w lokalnych restauracjach na całym wybrzeżu. To prawdziwa specjalność regionu! Wariacji na temat tej potrawy istnieje całkiem sporo – można spotkać cataplanę skomponowaną wyłącznie z owoców morza albo przeróżnych ryb, albo wyłącznie wieprzową (przy czym dawniej wieprzowinę zastępowano np. mięsem królika). Można też dowolnie łączyć powyższe składniki.
Historia Cataplany
Trudno uchwycić moment pojawienia się cataplany. Nie istnieją bowiem oficjalne historyczne zapisy o pochodzeniu i powstaniu tego osobliwego naczynia. Jego początków można upatrywać we wpływach arabskich z Afryki Północnej, które od VII w.n.e. do XIII w.n.e. niepodzielnie kształtowały region Algarve pozostawiając niezwykle ślady w tutejszej kulturze i rzemiośle. To w Afryce Północnej znajduje się wiekowe naczynie – słynny marokańskie naczynie tajine, które (pomimo że wytwarzane z gliny) wykorzystuje ten sam proces gotowania żywności jak ten w cataplanie. W obu przypadkach poszczególne składniki gotowane są po powoli w niskiej temperaturze i w szczelnym zamknięciu.
Współczesna cataplana to pokłosie arabskiej kuchni obecnej na ziemiach Algarve przez ponad pół wieku.
Naczynie wytwarzano w Algarve wiele dekad temu z miedzi, obficie wypełniającej niegdyś ten region. Wykuwanie i odlewanie w tym półszlachetnym metalu odbywało się według starej tradycji przekazywanej z pokolenia na pokolenie. Był to proces (a w zasadzie sztuka) pełen namaszczenia, podniosłej atmosfery oraz wymagający nie lada umiejętności. Zajmowali się nim wytrawni rzemieślnicy i mistrzowie sztuki obróbki miedzi, którzy temu zajęciu poświęcali całe życie. Początkowo naczynie wytwarzano z cynku, który zamieniono na miedź ze względu na jej świetnie przewodnictwo ciepła. Ta niezwykła, praktyczna i pożądana cecha miedzi, a także jej naturalne właściwości wyjątkowo korzystnie wpływały na strukturę dania oraz podnosiły jego walory smakowe. Zresztą liczne zalety tego metalu odkryły i ceniły starożytne cywilizacje, takie jak Sumerowie, Egipcjanie, Babilończycy, Fenicjanie, Rzymianie i Arabowie.
Znaczenie cataplany
Cataplana to nie tylko naczynie i nie tylko potrawa. To ocean znaczeń i szerokie pole do podjęcia wielokierunkowych dyskusji. Śmiało można stwierdzić, że powstała na skutek połączenia wielu prądów myślowych, kultur, tradycji. Jest wyrazem ewolucji ludzkiej myśli technicznej, zdolności oraz umiejętności wykorzystania naturalnych surowców. Można ją nawet uznać za swego rodzaju innowacyjny wynalazek – pierwowzór prymitywnego szybkowara. Wreszcie ten kulinarny symbol Portugalii jest nieodłączny towarzyszem tutejszej codzienności, dawnych polowań i obfitych uczt.
Cataplana od wieków stanowi swego rodzaju tło społeczno-obyczajowe, będąc często głównym punktem wspólnego biesiadowania w tradycyjnym, uroczystym stylu. Posiada magiczną właściwość łączenia ludzi przy stole. To również popisowe danie gospodarza domu albo właścicieli restauracji, które ma za zadanie udowodnić ich znamienite zdolności kulinarne.
I tak istnieją głosy mówiące, że cataplana mogła być zainspirowana eksperymentami wolnomyślących średniowiecznych arabskich alchemików, którzy w retorcie (naczynie do podgrzewania, piec) podgrzewali metale nieszlachetne, próbując obrócić je w złoto. Zresztą samo gotowanie jest przecież pewnym rodzajem alchemii. Dzięki niemu jedne substancje ulegają przekształceniu w inne, będące źródłem życiodajnej siły. Inna wskazówka głosi, że ci sami uczeni widzieli w cataplanie próbę znalezienia kompromisu pomiędzy wielkimi religiami Żydów i Chrześcijan. Dwa najczęściej używane gatunki małż, używane do przyrządzenia tej hipnotyzującej potrawy, do dziś nazywane są: cristaos e judeus. I kiedy trafiają do naczynia – zgodnie się łączą, dając pyszną potrawę. Dodam jeszcze, że pierwsze małże są większe i znajdują się na piaszczystych brzegach morze, podczas gdy te drugie, mniejsze, pochodzą z błotnistych ujść rzek.
Chociaż słowo cataplana nie ma żadnego wyraźnego znaczenia w języku portugalskim, niektórzy uczeni uważają, że można pochodzić ze starego słowa oznaczającego kuźnię.
Przepis na Cataplanę w stylu Algarve
E-book „W 80potraw dookoła świata” Przewodnicy bez granic
Smacznego!
Czy udało Wam się ugotować cataplanę? A może kiedykolwiek próbowaliście tego dania? Podzielcie się kulinarnymi wrażeniami!